AŞK, MARK VE ÖLÜM: TÜRK GURBETÇİLERİN ALMANYA’DAKİ TARİHİNE HALK MÜZİĞİ ÜZERİNDEN BAKMAK

Tarihsel bir dönemi anlamak ve değerlendirmek açısından belgesel filmler diğer medya türleri içerisinde oldukça değerli bir konuma sahiptir. Özellikle yoğun olarak birincil kaynaklardan ve sözlü tarih çalışmalarından üretilen eserler; tarihsel gerçekleri gösteren veya temsil eden kanıt niteliği taşımaktadırlar. Bu çalışmanın amacı 1960’larda işçi olarak Almanya’ya giden birinci ve ikinci kuşak göçmen Türklerin sosyo-kültürel, sosyo-ekonomik ve sosyo psikolojik tarihini Aşk, Mark ve Ölüm (Love, Deutschmarks and Death, 2022, yön. Cem KAYA) belgeseli üzerinden amaçlı örneklem yöntemi kullanarak analiz etmeye çalışmaktır. İkinci dünya savaşının sona ermesinden dört yıl sonra 1949 yılında Amerika Birleşik Devletleri, İngiltere ve Fransa’nın kontrolünde yer alan Alman toprakları üzerinde Almanya Federal Cumhuriyeti kurulmuştur. Batılı liberal değerleri ve açık pazar ekonomisini benimseyen bu yeni federal cumhuriyet, ekonomi bakanı Ludwig Erhard tarafından kavramsallaştırılan ordoliberalizm anlayışı ile paralel olarak yürütülen ekonomik kalkınma programını uygulamıştır. Bu program, ileriki yıllarda Alman Ekonomik Mucizesi olarak literatüre geçecektir. Ancak her başarı hikayesinde olduğu gibi bu başarı hikayesinin gerisinde de genellikle görmezden gelinmeye çalışılan önemli bir gerçeklik bulunmaktadır. Bu gerçeklik ise Avrupa’nın çeşitli ülkelerinden ithal edilmiş milyonlarca göçmen işçinin yoğun şekilde sömürülmüş olan emeğidir. Burada sömürü kelimesinin bilinçli olarak seçilmesinin sebebi göçmen işçilerin hem çok yoğun bir şekilde hem de oldukça düşük ücretlere çalışmak zorunda bırakılmış olmalarıdır. Almanya'ya en fazla işçi yollayan ülkelerin başında gelen Türkiye ve Türk işçiler bu açından eşsiz bir konuma sahiptir. 1950’lerin ortasından itibaren büyük bir ekonomik kalkınma atılımı başlatan Alman sanayisinin gereksinim duyduğu işgücü açığının hızla giderilmesi amacıyla 30 Ekim 1961 yılında Türkiye ve Almanya arasında işgücü anlaşması imzalanmıştır. 1961'den işçi alımının durduğu 1973 yılına kadar yaklaşık 800 bin Türk işçi Almanya’ya çalışmaya gitmiştir. Alman medyası ve toplumu tarafından Misafir-işçi (gastarbeiter) olarak nitelendirilen Türkler, Almanya’daki en ağır iş kollarında çok yoğun bir tempoda ve ucuza çalıştırılmıştır.  Buna rağmen Almanların nezdinde hiçbir zaman hak ettikleri saygıyı görmemiş ve alt-kültüre ait insanlar olarak kategorize edilip uzun yıllar boyunca sistematik biçimde aşağılanmış hatta birçok defa ölümle sonuçlanan nefret suçlarına kurban gitmişlerdir. Öte yandan Almanya’ya işçi olarak giden birinci ve ikinci kuşak Türkler, yaşadıkları dil ve kültürel entegrasyon sorunları ile karşılaştıkları çeşitli önyargılar sonucunda gettolaşarak büyük oranda kendi kültürel dünyalarına çekilmişlerdir. Bu noktada yabancı bir kültür içerisinde yaşayan Türk gurbetçiler açısından kendi kültürel özlerini kaybetmemenin en kestirme ve masrafsız yolu Türkçe müzik dinlemek ya da çeşitli konser ve matineler organize etmek olmuştur. Daha sonraki yıllarda hem Türkiye’de hem Almanya’da üretilen dış göç ve gurbet temalı filmlerin çekilmeye başlanmasıyla birlikte kültürel direniş biçimleri de artmıştır.  Tüm bunların sonucunda Alman ana akım medyası göçmen işçilere ve onların kültürel sorunlarına ilgi duymaya başlamış ve böylece sınırlı ölçüde de olsa Alman kamuoyunda ve siyasetinde göçmenler açısından pozitif gelişmeler yaşanmıştır. 21. Yüzyıla gelindiğinde ise Y ve Z kuşaklarının Alman kültürüyle daha fazla entegre olduğu görülmektedir. Bunun temel sebeplerinden biri ise bu kuşakların kendini misafir işçi ya da misafir işçi çocuğu olarak görmemesidir. Çünkü Y ve Z kuşakları 1960’larda Almanya’ya işçi olarak çalışmaya giden kişilerin torunlarıdır. Bugün bu kitlenin büyük bir kısmı çalışacağı işi ve mesleği seçme özgürlüğüne sahip olarak sanat, kültür, akademi, tıp, politika, göçmenlik ofisleri, esnaflık ve benzeri birçok iş kolunda faaliyet göstermektedirler. Öte yandan birçoğu doğuştan Alman vatandaşıdır ve Alman eğitim sistemi içinde yetişmişlerdir. Ayrıca her alman vatandaşının doğuştan sahip olduğu sosyal haklara sahiplerdir.  Bu yüzden araştırma özellikle 1961-2002 yılları arasında Almanya’da yaşamış olan birinci ve ikinci kuşak gurbetçilerinden tarihi üzerine yoğunlaşmaktadır. Bu sebepten ötürü inceleme konusu olarak Aşk, Mark ve Ölüm (Love, Deutschmarks and Death, 2022, yön. Cem KAYA) belgeseli seçilmiştir. Belgeselin göçmenlik olgusuna yaklaşımında benzer nitelikteki çalışmalardan ayrışan temel farkı; gurbetçiliği, göçmenlik olgusunu en ağır şartlarda tecrübe etmiş olan birinci ve ikinci kuşak göçmen Türkler üzerinden ele alması ve onların tarihini Alman Mark’ının bir zamanlar neredeyse fetişist anlamlar taşıdığı tarihsel dönemle ilişkilendirmiş olmasıdır. İşçiler açısından filmin başlığındaki AŞK, özgürlüğü ve heyecanı; MARK, iktisadi kalkınma ile alım gücünü ve ÖLÜM ise sömürülmekle geçmiş olan bir ömrün son durağını temsil etmektedir.  Alman Mark’ının 1 Ocak 2002 yılında yerini Euro’ya bırakıp tedavülden kalkmasıyla birlikte birinci ve ikinci kuşak göçmen işçilerin özne olduğu tarih de sembolik olarak sona ermiş görünmektedir.

Anahtar kelimeler: Göç, Tarih, Misafir işçiler, Almanya, Türkiye